İstanbul’un fethinin sembolleri ortasında yer alan tarihi surlar, dünyanın en uzun tarihi yapıtları ortasında yer alıyor.
3 KISIMDAN OLUŞUYOR
Kara tarafından 6 bin 600, Marmara tarafından 8 bin 500, Haliç tarafından 5 bin 420 metre olmak üzere yaklaşık 20 kilometre 520 metre uzunluğuyla yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çeken tarihi surlar, kara surları, hendek, dış sur ve iç sur olmak üzere 3 kısımdan oluşuyor.
Surlara bitişik, günümüzde birçoğu yıkılmış, çatlamış durumda, çoğunluğu kare planlı ve 25 metre yüksekliğinde 96 burç bulunuyor.
Marmara ve Haliç surlarının önündeyse hendek ve dış sur bulunmuyor. Bu surların kalınlığı 5 metre, yüksekliği de 15 metreye kadar ulaşıyor. Bu surların Marmara tarafında 103, Haliç tarafında ise 94 burç yer alıyor.
İSTANBUL’UN BİRİNCİ SURLARI
Şehrin en eski surları, İstanbul’un birinci kurulduğu yer olan bugünkü Topkapı Sarayı’nın bulunduğu zirveyi çevreliyordu. Topkapı Sarayı’nı çevreleyen yani “Sur-i Sultaniye” diye isimlendirilen kara surları dışındaki hudutları kuşatıyordu.
İkinci sur inşasının sonları ise bugünkü Yeni Cami civarından başlayıp, Çemberlitaş’tan geçerek güneye, Marmara Denizi’ne ulaşıyor, oradan da kıyıyı takip ederek Sarayburnu’nu kuşatıyordu.
Bu ikinci suru Roma İmparatoru Septimius Severus, MÖ 2. yüzyılın sonunda kenti yerle bir ettikten sonra yine inşa ettirdi.
Her sur yapıldığında kenti kuşatan, eski surların dışına gerçek büyüyen ve gelişmekte olan bir İstanbul ortaya çıktı.
Üçüncü surlar birinci ismiyle Roma daha sonraki tarihlerde Doğu Roma yani Bizans İmparatorluğu evresine birinci adımı atarken inşa edildi.
Roma İmparatorluğu’na İstanbul’u başşehir yapan İmparator 1. Constantinus tarafından yaptırılan İstanbul’un üçüncü surları, Samatya Kapısı’ndan başlayarak Cerrahpaşa Esekapı mevkisinden, Aksaray-Topkapı yolu üzerinden Haliç’e gerçek devam ederek, Sultanselim semtinden Cibali’ye inen surlardan oluşuyor.
Bugün Tarihi Yarımada’yı çevreleyen surların pozisyonu ise İmparator 2. Theodosius tarafından miladi 439 yılında eski surların genişletilerek oluşturulmasından meydana geldi.
SURLAR TARİH BOYUNCA İKİ SEFER AŞILABİLDİ
İstanbul’un uzun yıllar fethedilemeyen efsanevi bir kent olmasının en büyük sebebi etrafını kuşatan bu surlar oldu.
2 bin yıla yakın bir mühlet boyunca İstanbul surları pek çok sefer kuşatılmış olmasına karşın sırf iki kere aşılabildi. 1204 yılında Latinler tarafından işgalinde ve 1453 yılında Osmanlıların fethinde bu durum gerçekleşebildi.
Tarihi surlar, yüzyılların koşulları içerisinde sağlam bir formda inşa edilmesi, kara tarafından 4 kademeli bir nizam içinde olmasının yanında kıyılarında denize sıfır yükselen surları ile eşsiz bir savunma sistemine sahipti.
Kara surlarının önünde 20 metre genişlik ve 7,5 metre derinliğinde su dolu hendekler bulunuyordu. Bunların gerisinde mızraklı askerlerin beklediği savunma mazgalları yer alıyordu. Savunma mazgalları geçildiği takdirde 5-7 metre yüksekliğindeki orta surlara geliniyordu. En artta ise 12-13 metre yüksekliğinde asıl surlar bulunuyordu. Bu özelliği ile uzunluk bakımından önde olan Çin Seddi, İstanbul surları karşısında yetersiz bir savunma düzeneği olarak kalıyordu.
Sağlam surlara sahip olması nedeniyle İstanbul, Osmanlılar tarafından fethedilinceye kadar 29 defa kuşatıldı.
EDİRNEKAPI İLGİ BEKLİYOR
Surlarla çevrelenmesinden ötürü kente giriş ve çıkışların yapılabildiği tek yerler olan kapılar, adeta kentin can damarını oluşturuyor. Kelam konusu surlarda 50 civarında kapı bulunuyor.
Topkapı Sarayı kapısından başlayarak Haliç’e, buradan Yedikule’ye ve tekrar Topkapı Sarayı’na dolanan duvarlar ortasında, Topkapı, Edirnekapı, Çatladıkapı, Kumkapı, Yenikapı üzere günümüzde de kullanılan kapılar yer alıyor.
Osmanlı devrinde Eyüpsultan Türbesi’nde kılıç kuşanan padişahın giriş yapması nedeniyle Edirnekapı başka kapılar ortasında ön plana çıkıyor.
Kapının alınlığında ve kemerinde, o noktada yüzyıllar boyunca vazife yapan Yeniçeri bölüklerinin sembollerinin yer aldığı, bugün ise Mihrimah Sultan Mescidi’ne açılan Edirnekapı ve etrafı ilgi bekliyor.
“ÇİN SEDDİ’NDEN DAHA İŞLEVSEL DAHA ESTETİK”
Şehir Vakfı Genel Sekreteri Süleyman Faruk Göncüoğlu, İstanbul’u 16 asırdır kuşatan tarihi surların kıymetini ve özelliğini AA muhabirine anlattı.
İstanbul’un tarihi surlarının, dünya medeniyet tarihi içinde kıymetli bir yere sahip olduğunu belirterek, “Maalesef biz daha hala bunu önemli bir halde inceleyebilmiş ya da ortaya koyabilmiş değiliz.” dedi.
İstanbul surlarının klasik Ortaçağ surlarından en büyük farkının, tıpkı vakitte estetik tasalarla inşa edilmesi olduğunu tabir eden Göncüoğlu, şunları kaydetti:
“İstanbul surları, askeri ve kent mühendisliğinin muazzam bir işbirliği örneği olup estetik tasalar da taşımaktadır. Kadim İstanbul surları, Çin Seddi’nden daha çok tarihi olayların ve şahısların merkezinde rol oynamış dünya medeniyet tarihi içerisinde değerli bir ayrıcalığı sahiptir.
Tarih içinde oynadığı roller, burada yaşanan tarihi olaylar, buranın inşasında rol oynayan devlet adamlarının tarihteki yeri ve İstanbul’u ele geçirmek için gelen kavimlerin, orduların yaşadığı savaşlara sahne olması bakımından, Çin Seddi’nden daha işlevsel daha estetik ve tarihi misyonunun daha fazla olduğunu söylemek mümkün.”
Surların 5. yüzyılda son hudutlarını aldığı halinden sonra 8. yüzyıldan itibaren tamiratlarının gerçekleştirildiğini anlatan Göncüoğlu, “Bunun sebebi nedir? İstanbul’un Persler, Bulgarlar, Avarlar, Peçenekler tarafından kuşatılması. Ayrıyeten 7. yüzyıl periyodu İstanbul’un Arap orduları tarafından daima kuşatıldığı ve surların tahrip edildiği bir devir. O nedenle surlar, 8. yüzyılda önemli bir tamirat geçiriyor.” dedi.
“SURLAR, FETİHLE FARKLI BİR BOYUT KAZANDI”
İstanbul’un fethiyle birlikte surların artık kenti koruyan ve bir kent devletinin son nefesini verdiği yer olmaktan çıktığını aktaran Göncüoğlu, kelamlarına şöyle devam etti:
“İstanbul’un fethiyle surlar farklı bir boyut kazanıyor. Kente giriş ve çıkışlar, surlardan yapılıyor. Marmara surlarının giriş noktası Bahçekapı, yani bugün İTO’nun olduğu yer. Burası 24 saat açık olan ve denizden girişin denetimli yapıldığı kapı. Edirnekapı, Topkapı, Silivrikapı, Yedikule Kapısı, İstanbul’un askeri, siyasi ve iktisadi noktasında çok kıymetli kapılar. İstanbul’un fetihten sonra surların kenti müdafaası ehemmiyetini yitirmiş olsa bile kentin nizamı ve asayişi noktasında sur kapıları değerli bir vazife arz ediyor. İstanbul’un sur kapıları akşam namazı ile kapanıyor, sabah namazı ile açılıyor.”
“TANITIMINI YETERİ KADAR YAPAMADIK”
Fatih Sultan Mehmet’in geliştirdiği tabya sistemi sayesinde bu güçlü surların aşılabildiğini belirten Göncüoğlu, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Barut basıncıyla 5 topun birebir noktadan birebir gayeye atıldığı bir sistem bu tabya sistemi. Bu topların atılmasıyla ortaya çıkan patlama ve üstten bir güllenin düşmesinin getirdiği dehşet en büyük etken. Yoksa kara surları aşmak sahiden çok sıkıntı. Hem mimari bir estetiğe haiz hem de askeri olarak da sağlamlığa ve stratejiye sahip.
Dünya askeri mimarlık tarihi içinde hem estetik dert taşıyan hem de önemli stratejik noktasından inşa tekniklerine kadar büyük değer arz eden bu surlarımızın tanıtımını yeteri kadar yapamadık ve koruyamadık. Sevindirici bir nokta var Marmara Surları’nın bir kısmı onarıma tabi tutuldu.”
Yedikule’den başlayıp, Silivrikapı, Mevlanakapı, Topkapı, Belgradkapı ve Edirnekapı’nın hemen restore edilmesi gerektiğini vurgulayan Göncüoğlu, “Çünkü İstanbul’un fethinden sonra bunlar, Osmanlı İstanbulunun sosyo iktisadi ve askeri olarak değerli rol oynayan kapıları. İstanbul’a gelecek tarım eserlerinin giriş kapısı Silivrikapı. Topkapı, Rami Kışlası’ndaki askerlerin giriş noktası. Osmanlı tahtına geçen padişah deniz yolu ile Eyüpsultan Türbesi’ne geliyor, orada kılıç kuşanıyor. Kılıç kuşandıktan sonra padişah Edirnekapı’dan İstanbul’a giriyor. Edirnekapı ve Yedikule, tarihi Mesa Yolu’nun Avrupa’ya çıkış noktaları ve Avrupa’dan gelenlerin kentin merkezine varış noktaları.” değerlendirmesinde bulundu.
