Her şey Refik Halid Karay, 1919’da, Memleket Hikayeleri’ni yazdığında başladı. Mizah hikayeleri yazarak başlattığı müellifi, edebiyatımız için de yeni bir başlangıç içeriyordu. Zira bugüne dek öyküler, daima İstanbul etrafında dönüp durmuştu. Meğer artık Karay, hudutları aşmış, sürgüne gittiği Anadolu’nun öbür başka kısımlarından insanları hikayelerinde yaşatıyordu…
Karay’ı, şair arkadaşı Halit Fahri Ozansoy da onu, “Türkçenin en uygun yazarı” olarak tanımlıyordu. 1965’teki vefatının akabinde ise, düştüğü şu notu 1967’de, “Edebiyatçılar Geçiyor” ismini verdiği yapıtında paylaşacaktı: “Türk edebiyatı, onun vefatı ile eşsiz bir sanatkarını kaybetti. Refik Halid’in mevti, edebiyat tarihimizde Fecr-i Ati’nin en parlak bir ışığının sönmesidir”.
İşte bu türlü bir öykücüydü Karay. Bugün ise, onun 131. Yaş günü. Onu, en hoş öykücülüğü ile anabilirdik doğrusu…
TÜRKÇEYİ EN MUNTAZAM KULLANAN YAZAR
Karay, Türkçeyi en muntazam kullanan müelliflerden biriydi. Edebiyat Tarihçisi Nihat Sami Banarlı’nın 1971’deki “Resimli Türk Edebiyatı Tarihi” adlı yapıtında de paylaştığı, bu husus ile ilgili tespiti şuydu: “Refik Halid, hoş Türkçesini, Kırım Hanları kuşağından olan annesinden, konut ve mahallelerindeki İstanbul ve aile lisanından öğrenmiştir”. Annesi Ruhsar Hanım, Karay’a, çocukluğunda daima eski zamanlardaki hayatları ve gelenekleri anlatır; bunu da muntazam bir İstanbul Türkçesi ile yaparmış. İşte böylelikle ağaç yaş iken eğilmiş ve Karay, enfes bir Türkçe ile konuşmuş, yazmıştı…
Türkçeyi en düzgün kullandığı yapıtları ise, Memleket Hikayeleri ve Gurbet Hikayeleri’ydi.
REFİK HALİT KARAY ÖYKÜCÜLÜĞÜ
Karay, hikayelerinde ekseriyetle yeri tasvir ederek başlıyordu. Birazdan anlatacağı olay sırasında, oradaymış üzere hissetmek değerliydi. Hangi kahramanın yerin neresinde konumlandığını okur başında canlandırabilmeliydi. Hikayede kurgu her şeydi. Karay’ın hikayelerinin en ilgi çeken yanı, aslında beklenmedik sonlarıydı.
Öykülerini “Maupassant” diye de isimlendirilen, olay hikayesi tipinde yazıyordu. Yani kahramanların olaylar karşısındaki yansısı ya da ruhsal dünyasına değinmeden, yalnızca dış görünüşüyle veriyordu. Yalnızca “Yatık Emine” ismini verdiği hikayesinde, bu kere kahramanlarının hissiyatlarından, olaylar karşısındaki tavrından da kelam ediyordu.
SÜRGÜN VAKİTLERİNİN GETİRDİKLERİ
Karay, hikaye yazmaya mizah hikayeleriyle başlamıştı. Ayrıyeten tenkit konusunda da epeyce keskin bir duruşu vardı. Ünü erken başlamıştı. Galatasaray Lisesi’ndeki eğitimini yarıda bırakmış, “Kirpi” takma ismini kullanarak yazdığı hikayeleriyle uygundan güzele ünlenmişti. Tenkitleri ise, ömrünün büyük bir kısmını kaplayacak sürgün vakitlerini getirdi. Bu sürgün vakitleri da ona yeni bakış açıları, yeni cümleler getirecekti…
Sinop, Ankara, Çorum ve Bilecik üzere pek çok vilayette sürgündü. Burada kendine çabucak yeni bir nizam kurmuştu. Çocukluğundan beri en besbelli yeteneklerinden biri olan gözlemlemeyi çabucak başlatmıştı. İçinde bulunduğu duruma sürgün demek anlamsızdı; o, bu durumu Anadolu halkının ömrünü yakından gözlemlemek için bir fırsat olarak değerlendiriyordu. Memleket Hikayeleri’ni işte bu yıllarda yazdı.
MEMLEKET HİKAYELERİ
Karay, Memleket Hikayeleri’ni 1919’da yazdı. Epeyce ilgi görmüştü. Türk öykücülüğü için yeni bir sayfa olarak değerlendiriliyordu. İstanbul hudutlarının dışına çıkıp Anadolu’yu böylesine yeterli bir müşahedeyle kaleme alışı dikkatlerden kaçmadı. Bilhassa Ömer Seyfettin ve Ziya Gökalp’in övgüsünü kazanmıştı. İkisi de, Karay’ı, “İstanbul Türkçesini en güzel kullanan yazar” ilan etmişti…
Ayrıca bu yapıtı ile ismi, sonradan gelişecek olan Köy Edebiyatı’nın da öncüleri ortasında anıldı.
Bu ortada Ziya Gökalp, hükümete yakınlığını kullanmış, birkaç sefer onu sürgünden affettirmişti. Bu sırada Mustafa Kemal önderliğinde başlayan Ulusal Gayret başlamıştı ve Karay, bunun ümit vaat etmeyen bir gayret olduğunu yazarak İstanbul Hükümeti’ni destekledi. Fakat çaba sonuç verdi ve bu sefer Karay, yurt dışına sürülecekti. Karay, 1938’e kadar, Halep ve Beyrut’taydı. Burada da boş durmamış, gazetecilik yapmaya devam etmişti. Ne zamanki Genel Af Kanunu ile vatanına döndü, işte o vakit her şeyi bir kenara bırakıp yalnızca yazmaya odaklandı. İşte bu sürgünden de Gurbet Öyküleri doğmuştu…
ROMANLARI VE ÖBÜR TÜRLER
Karay, hikayeleri üzerine pek çok roman da yazdı. Hakikaten de kalemi kuvvetliydi, lakin yeniden de Memleket Kıssaları hikaye kitabı kadar, hatta “Kirpi” vakitlerindeki hicivleri kadar kabul görmedi. Hatta şimdi hayattayken, 1949’da, Hıfzı Tevfik Gönensoy, “Türk Edebiyatı Tarihi” isimli yapıtta bu mevzuya şöyle değiniyordu: “Refik Halid, romanlar, tiyatro yapıtları yazmayı da deneyim etmiş̧ ise de bu yazılarında ne hadiseleri analiz eden mizahi yazıları, ne de öyküleri derecesinde muvaffak olmuş̧ sayılmaz”.
Romancılığını da iki kısma ayırmak mümkündü. Yurtdışına sürgüne gitmeden evvel ve sonra! 1920’de yazdığı “İstanbul’un İç Yüzü” isimli romanı, sürgün öncesiydi. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden I. Dünya Savaşı günlerine kadar yaşayan İstanbul’u anlatıyordu. Roman tekniğinin dışına çıkmış, adeta birbirinden kopardığı modülleri birleştiriyordu.
Ancak bu ihtimamı sürgün dönüşünden sonra yazdığı romanlarda sürdürmedi. Zira bu defa daha çok okunma korkusu güdüyordu ve bu kere olaylar Avrupa dışı ülkelerde geçiyordu…
Sürgün ismini verdiği yapıtı ise, Karay’ın otobiyografisi olarak sayılmaktaydı…
*
Damla Karakuş
Instagram:
