Aybüke SENGİR/ [email protected]
İstanbul’da atlı özel otomobilleri saymazsak şayet birinci toplu taşımalar denizde, 1853 yılında başladı. Deniz nakliyatı da vakitle çok el değiştirdi. Kent süratlice büyüdüğü için, deniz yolu toplu taşıma gereksiniminin çok küçük bir kısmını karşılayabilir bir hâle geldi. Bu durumu 1800’lerde ya da 1900’lerin başında yaşamadık. O vakitlerde İstanbul’un nüfusu bir milyon yoktu.
Asıl konuya yani karada yapılan toplu taşımaya gelelim…
İSTANBUL SOKAKLARINDA ATLI TRAMVAY
Yıl 1869… Sultan Abdülaziz periyodunda dersaadet tramvay şirketi kuruldu. 1842’de New York’ta, 1845’te Paris’te kullanılmaya başlayan atlı tramvay fakat 1869’da İstanbul sokaklarında hizmet vermeye başladı. Tramvaylarda o yıllarda perde vardı ve beşerler haremlik selamlık oturuyordu. Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın şıpsevdi kitabında, atlı tramvayla ilgili kısımlar var. Daha sonra Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte haremlik selamlık uygulaması sona erdi.
(Kullanılan birinci vapurlardan biri-1850)
DİNGO’NUN AHIRI’NDA ATLARIN DİNLENDİRİLMESİ
Atlı tramvaylarla ilgili ilgi alımlı bir diğer şey ise dingonun ahırı. Dingo’nun ahırı kalıbı, atlı tramvaylar vaktinden günümüzü ulaşmayı başardı. O vakitler atlı tramvaylar iki atla çekilirken, güçlü Şişhane yokuşunu tırmanabilmek için Azapkapı’dan destek at alarak bayırı sıkıntı bela çıkabilirlerdi. Tramvay dört atla Taksim’e gelir, burada çıkartılan atlar, Taksim’de bir mühlet dinlendirildikten sonra tramvaya bağlanmadan boş olarak Azapkapı’ya geri götürülürdü.
(Atlı tramvay)
Taksim’deki o ahırı Dingo isimli bir Rum işletirdi. Gün uzunluğu bir sürü atın girip çıkmasından ötürü lisanımızdaki dingonun ahırı kalıbının bu olaydan geldiği bilinir; “Giren çıkan muhakkak değil, burası dingonun ahırı mı?” üzere.
ATLI TRAMVAYLARIN YERİNİ ELEKTRİKLİ TRAMVAYLAR ALDI
Dünyada elektriğin kullanılmaya başlamasıyla, atlı tramvayların yerini elektrikli tramvaylar almaya başladı. II.Abdülhamid vaktinde atlı tramvay şirketlerine verilen imtiyazlar nedeniyle, Osmanlı’nın elektrikli tramvaylara geçişi biraz geç gerçekleşmişti. 1914 yılında İstanbul’un birinci elektrikli tramvayı Karaköy-Ortaköy ortasında seferlerine başladı.
(İlk elektrikli tramvay: 25 Ocak 1914, Galata köprüsünden birinci tramvay geçerken kurbanlar kesiliyor)
TRAMVAY SINIRLARI BÜYÜMEYE BAŞLIYOR
Cumhuriyet’ten sonra artık rayları kendi başımıza yapmaya başladı. II. Dünya Savaşı’na savaşına kadar tramvaylar stabil bir halde hizmet vermeye devam etti. 29 Ekim 1933’te İstanbul’daki tüm toplu taşıma araçları, yani 320 tramvay ile 4 otobüs hizmet vermeye başladı. Sonrasında II. Dünya Savaşı yılları… Savaş yıllarında otobüsler için yakıt, lastik ve yedek modül bulmak çok güç olduğundan, tramvaylar çoğunlukla tam kapasite çalıştı. Tramvayların neredeyse tamamı birebir yıllarda alınan benzeri modeller olduğu için yedek kesim ıstırabı da çekilmiyordu, zati tramvay kolay arızalanan bir araç değil. Ancak 1945’ten sonra tramvaylara duyulan ilgi azaldı.
OTOBÜS İLGİ GÖRMEYE BAŞLADI
Saatte azamî 30 km/saat süratle giden tramvaylar, otobüslere tercih edilmeye başlandı.
1927’de 680 bin olan İstanbul nüfusu, 1955’de 1.3 milyonu buldu. 1950 yılında günde 262 tramvay çalışırken, 1960’ta bu sayı 80’e düştü. 1961’de de Avrupa Yakası’nda tramvay seferleri büsbütün durduruldu. 1966’da da Kadıköy ve etrafındaki tramvaylar da veda etti.
(Veda sevgili yolcular, Bostancı tramvayı son seferini yaparken)
Bundan sonrası ise kaos…
İSTANBUL’UN TRAFİKTEN KURTULUŞU RAYLI SİSTEM
Tramvay bana daima masalsı gelmiştir. Artık yerini kentleşmeyle birlikte metrobüsler, marmaraylar aldı.
1970’lerden sonra Anadolu’dan feci bir formda göç alan İstanbul, dengeleme niyetiyle birinci olarak 1973 yılında Boğaziçi Köprüsü(15 Temmuz Şehitler Köprüsü) yapıldı. Nüfus arttıkça bir başkası 1986’da ikinci köprü yani F.S.M köprüsü hizmete açıldı.
(O zamanki ismiyle Boğaziçi Köprüsü’nün açılışı -1973)
METRO HATTI
İstanbul’un kurtuluşu raylı sistemdeydi… 1989’da başladı diyebiliriz lakin m1 sınırı 1989 yılında hizmet vermeye başladığında sırf Aksaray-Kartaltepe ortasında hizmet veriyordu. 1994’te Bakırköy’e ve sonra 2002 yılında Atatürk Havalimanı’na bağlandı.
1992 yılında temeli atılan m2 metro çizgisi, 2000 yılında açıldı ve Taksim-Levent ortasında hizmet vermeye başladı.
İstanbul Havalimanı’na ulaşım, yeni metro çizgisiyle daha kolay olacak. Yeni sınır, 2020’de hizmete sunulacak.
2007’DE METROBÜS HATTI
2007’de Avcılar-Topkapı ortasında sonrasında 2008’de Zincirlikuyu’ya bağlanan metrobüs ile İstanbul’un dışında yaşayanlar da İstanbul’un merkezine bağlanmış oldu. Metrobüs, İstanbul toplu taşımasının değerli bir aktörü hâline geldi.
2013’TE MARMARAY
Marmaray, İstanbul’un Avrupa ve Asya yakalarındaki demiryolu sınırlarını, İstanbul Boğazı altından geçen bir tüp tünelle birleştiren 76 km’lik bir demiryolu düzgünleştirme ve geliştirme projesi oldu. Halkalı ile Gebze ortasında çalışması planlanan çizginin boğaz geçişini de içine alan, Ayrılık Çeşmesi ve Kazlıçeşme ortasındaki 14 km’lik kısmı, 29 Ekim 2013 tarihinde hizmete açıldı. Açılan hatta 3’ü yeraltında olmak üzere toplam 5 istasyon bulunuyor.
