Vakanüvis
İnsanın Allah’la olan irtibatının odak noktası, hiç elbet ibadetler. Hazreti Adem’den Peygamber Efendimize uzanan çizgide ibadetler daima var’olageldi. Birebir durum, “ana hat”tan ayrılanlar için de bu çizginin dışında tabiatıyla farklı yollar bulanlar için de ve hatta günümüzde bile oluşturulan “yeni dinler”le de geçerli. İnsan “yüce bir varlığa” yöneldiğinde; ona şükrünü, şükranını söz etmek istediğinde her vakit ve usulde değişik ibadetler gündeme geldi. Bu ibadetler içinde oruç ise çabucak her vakit var oldu, hatta “bütün dinler”deki ortak / emsal tek ibadet o oldu.
HZ. ÂDEM’DEN BU YANA…
Oruç birinci defa, insanlığın atası Âdem Peygamber’de görülmüştü. Rivayetlere nazaran; Cennet’ten yeryüzüne indirildiklerinde Hz. Adem Hindistan civarında, Hz. Havva ise Arabistan yarımadasındaydı. Hz. Adem, meşakkatli bir seyahatten sonra Hz. Havva’ya kavuşmuştu. İşte, insanlığın birinci orucu da bu vesileyle ortaya çıkmıştı. Âdem Peygamber, eşi Havva ile buluştuğu gün olan 10 Muharrem’de Allah’a şükrünü eda için oruç tutmuştu.
Hz. Âdem’den sonra, tarihte pek çok din görüldü; bu dinlerin çabucak hepsinde de oruç vardı. Ugo Bianchi’nin “Dinler Tarihi” ile Çığır Doğu Zorlu’nun “Dünya Mitolojisi”nde; tarih boyunca görülen dinler, bu dinlerdeki “tanrı inancı”, bu dinlerdeki ibadetler ve elbette oruç ibadeti anlatılmakta. Bu çerçevede, Eski Mısır’da “Mısır dini”nde de çok sayıda dini ritüel vardı. “Sünnet, beyaz elbise giyilmesi, domuz eti ve fasulye yenilmemesi, suyun kaynatılarak içilmesi” bunlardan bazılarıydı. Oruç ise haftada üç ya da dört günde bir tutulurdu.
Mısır’da Firavunlar’ın dayattığı dine karşı tevhid inancını ortaya koyan ve halkı yanına çeken Hz. Musa da oruç tutmuştu. Tevrat’a nazaran; Hz. Musa, Tıp Dağı’nda 40 gün 40 gece kalmış ve bu süreyi oruç tutarak geçirmişti. Yahudilikte oruç sonraları da var oldu. Tarih içinde Yahudiler’in değişik isimler altında oruçları görüldüyse de en istikrarlı bir formda yerine getirilen oruç ibadeti, Yom Kippur olmuştu ve bu oruç günümüzde de tutulmakta. Bu oruç, akşam güneş batarken başlıyor, sonraki gün devam ediyor, o günün gecesinde birinci iki yıldız görülünceye kadar devam ediyordu. Yaklaşık 25 saat süren Yom Kippur orucu 19 Nisan’daydı. Takip eden bir hafta da “Hamursuz Bayramı” ismi altında çeşitli ibadetlerle geçiriliyordu.
SÜMERLER, ESKİ YUNAN, ROMA VE ŞAMANİZM’DE ORUÇ
Oruç, Sümerlerde de vardı. Kent devletlerden oluşan Sümerlerde her kentin merkezinde, o kente ilişkin özel bir ilah yahut tanrıça (sahip) olurdu. İbadetler, o kentin yöneticisine yapılırdı. Ziggurat ismi verilen tapınaklar oruç ibadeti için de kullanılırdı. “Sümerolog” Muazzez İlmiye Çığ, Sümerler’in oruçlarıyla ilgili, “Sümer dininde ay kültürünün kıymetli bir yeri vardır. Ayın göründüğü gün, 15 günlük olduğu ve görünmediği günlerde merasimler yapılır. Bu vakitlerde kimi yiyecekler yenmezdi” bilgisini veriyor.
Neredeyse “binlerce tanrı”nın olduğu Eski Yunan mitolojisine nazaran; rablerden biri olan Persephone, oruç tutuyordu. Lakin Persephone, bir nar adediyle orucunu erken bozmuş, bu nedenle de öteki ilahlar tarafından kınanmıştı. Bu ortada ilahlar, orucunu bozan Persephone’ni değil, onun orucunu bozduğunu ihbar eden Asacalbus’u cezalandırmışlardı. Ascalabus’un cezası, baykuşa dönüştürülmek olmuştu. Eski Yunan’da ve sonra Roma’da değişik vesilelerle oruçlar vardı. Bu oruç günlerinde bazen hiçbir şey yenmiyor bazen de aşikâr yiyeceklerden uzak duruluyordu, ayrıyeten cinsel perhiz de vardı.
Şamanizmde de oruç ibadeti yaygındı. Sibirya’daki Tunguzlar’ın Şamanları, birinci hayallerinden sonra öteki düşler görmek ve ruhlarla bağlantı kurmak için oruç fiyatlardı. Yeniden, Şamanizm’den izler taşıyan Amerika’daki Kızılderililerin dinlerinde de oruç ibadeti görülmüştü.
SİHİZM VE ZERDÜŞTLÜK ORUCA KARŞIYDI
Geçmişi milattan evvel 1500’lere kadar uzanan Hinduizm’deki oruç ise daha çok kendisini bu dine adayan “ermişler” tarafından tutulmaktaydı. Nefis terbiyesi için, aşikâr günlerde, aşikâr dualar eşliğinde, aşikâr kimi yemekleri yemeyerek oruç tutulurdu. Hint yarımadası dinlerinden bir oburu olan Brahmanizm’de, her ayın 12 ve 13’üncü günlerinde oruç tutma geleneği vardı. Tıpkı bölgede ortaya çıkan, bugün ise ABD ve Avrupa’da da kayda bedel bir kitlesi bulunan Jainizm ise, tahminen de en fazla periyodik oruç ibadeti olan dindi.
Bugün, değişik yorumlarla müddeti azaltılsa da asırlar boyunca, Jainizm’de 40 gün oruç tutma vardı. Bu oruçta, aksam saatlerinde birkaç yudum su ve birkaç lokma yiyecek tüketildikten sonra oruca devam edilirdi. Budizm’de ise yılın aşikâr günlerinde değil, her gün bir yemek disiplini vardı. Yalnızca güneş doğduktan sonra başlayıp öğleye kadar yemek yemek, “dinî motivasyonlu” bir alışkanlıktı. Bu saatlerin dışında yemek yiyenler, toplumca beğenilen karşılanmazdı.
Budist orucunda vejetaryen bir boyut da vardı. Çin takvimine nazaran dördüncü ayın on beşinci gününden evvelki son beş gün içerisinde hayvansal besin tüketilmezdi. Hinduizm ve İslâm’ın telif etme teziyle onbeşinci yüzyılda ortaya çıkan Sihizm’de ise oruç ihmal edilmişti. Bu garip dinin kurucusu olan Arjan, “Ben ne Hindular üzere oruç fiyatım ne de Müslümanlar üzere Ramazan ayını ihya ederim” demişti. Oruca karşı olan bir öteki din de Zerdüştlük’tü. Bu inançta, “Etle dolu bir mide, et girmeyen bir mideden daha düzgündür. Dolu midenin ruhu da daha iyidir” vazederlerdi.
PUTPEREST ARAPLAR’IN “AŞURA ORUCU”
Hristiyanlıkta da oruç vardı. Bu dinin hem tahrif edilmemiş devrinde hem de sonrasında değişik vesilelerle oruç tutulurdu. Sonraları mezhepler ortaya çıkınca, makul günlerdeki oruç tarihleri çeşitlenmiş, hatta bazen tıpkı mezhepten kilislerde birbirinden farklı tarihlerde de oruç tutulduğu görülmüştü. Paskalya orucu ise çabucak bütün Hristiyan dünyasında gerçekleştirilen bir ibadet. Hristiyanlar 21 Nisan’ın, Hz. İsa’nın dirilip, göğe çekildiği gün olduğuna inandıkları için 19 ve 20 Nisan tarihlerinde Paskalya orucu tutuyorlardı. Bu ibadet bugün de devam etmekte.
Hıristiyanlığın değişime uğradığı, İslam’ın ortaya çıkışının yaklaştığı yıllarda ise Mekke ve etrafında Hz. İbrahim’in dinini sürdürmeye çalışan çok az sayıdaki Hanifler, Hz. İbrahim’in sünneti olarak her ayın üç gününü oruç tutarak geçiriyorlardı. Tıpkı periyotta putperest Araplar da Recep ayında oruç tutuyorlardı. Araplar ayrıyeten, Hz. İsmail’in sünneti olarak gördükleri “Aşura orucu”nu da dikkat ederlerdi. Hatta Peygamber Efendimiz’in de Ramazan orucu farz kılınıncaya kadar bu orucu tuttuğu rivayetlerde yer alır.
