Vakanüvis
Yazıya dair işlerin başlangıcı nasıldı? Okumanın olmazsa olmazları kalem, kâğıt, mürekkep işleri nasıldı? Okuma hareketinin kendisi nasıldı? “Allah’ın bütün ilimleri beşere öğrettiği” bir vakıa. İnsanoğlunun bunları peyder pey hayata geçirebildiği ise çok açık. “Yazı” da, bu uzun ve güçlü sürecin başlangıcı. Antik çağlarda olup bitenlerin bir kısmından haberdarız. Mağara ya da tapınak duvarlarına çizilenleri, yazılanları daima biliriz. Bunları bilmemizin en değerli nedeni ise kalıcı olmalarıydı.
TUĞLA ÜZERE KİTAPLAR VARDI
Ancak “fazlasıyla kalıcı”ydılar, zira bu çeşit yazıları bir yerden bir yere götürebilmek teknik olarak mümkün değildi. Sonraları taş tablet, çanak çömlek kesimleri, balçık yaprağı, ağaç kabukları, hayvan derileriydi üzerine yazı yazılanlar. Peygamber Efendimiz (sav), Kur’an’ın kimi âyetlerini koyunların kürek kemiklerine yazdırmıştı. “Tuğla üzere kitap”lar da görülmüştü. Benzetme değil, hakikaten de “tuğla kitaplar” vardı fakat bunlar, dar yüzeylerinin pratik olmayışı nedeniyle fazla tutulmamıştı.
KİTAPLARI, OKUMAK İÇİN YAKIYORLARDI
Tuğla ve gibisi “yazı materyalleri”, doğal olarak gündeme fırını, pişirmeyi de getirmişti. Asurlular’ın “kitap fırınları” vardı. Lüleci çamurundan yapılma tabletler, çamur yumuşakken yazılır, akabinde da “kitaplar fırına verilirdi.” Bu kitaplar olağanüstü sağlamdı, esasen biz de bu özelliklerinden ötürü kendilerinden haberdar olabildik. Asurlurlar’ın Ninova (Bugünkü Musul) Kütüphanesi’nde 30 bin lüle tablet vardı, bunların birçoğu bugüne ulaştı. Kolay kolay iddia edilebileceği üzere, kitaplar üst üste değil yan yana duruyordu. Hükümdarlar, kitap okumak daha doğrusu dinlemek istediğinde kölesine emreder, o da tableti yatak odasına getirip okurdu.
Eski Yunan ve öteki kimi medeniyetlerde ise çanak çömlek kırıkları revaçtaydı. Bunun, büsbütün ekonomik bir nedeni vardı, zira kırıklar ucuzdu. Hatta bazen bir muharrir, konutundaki çanak çömleği uygun uzunluklarda kırar, bunların üzerine yazardı. Romalılar’ın birinci evrelerinde de, kimi kamusal işler yeniden çanak çömlek kırığıyla hallediliyordu. “Çömlek makbuz” yaygındı.
Peki, yanlış bir şey yazıldığında silme süreci nasıl oluyordu? Uzun asırlar, boyunca silgi olarak insan lisanı kullanıldı, tercihan da köle lisanı. Efendi yanlış yazdığında, kenarda beklemekte olan kölesini çağırır, o da lisanıyla mürekkebi silerdi. Roma İmparatoru Caligula ise düzenlediği bir şiir yarışında dereceye giremeyenlere, papirüs üzerindeki berbat şiirleri köleler vasıtasıyla değil şahsen kendi lisanlarıyla silme cezası vermişti. Sonra sonra “rıh” da kullanılır olmuştu. Yazıyı genel olarak kurutmak için de, meydana gelen yanlışları yok etmek için de kâğıda kum dökülürdü. Bu yüzden, eski bölümlerde mektup alan kişi, zarfı açtığında ortaya kumlar da saçılırdı. Kalemlere gelince… 1600’lere kadar balmumu defterlere metal kalemlerle yazılırdı. Bir ucu sivri, öbür ucu yuvarlak metalden kalemler vardı. Yuvarlak kısmı silgi misyonu görürdü. Bugün bile kullanılan, “kalemi kuvvetli” tabiri, o günlerden tevarüstü. Bundan da kasıt, edebî kalite değil, zorlarken kırılmayan, bükülmeyen kalemlere sahip olunmasıydı.
PAPİRÜSÜ YEME, OKU
“Üzerine yazı yazılacak şey”in teknolojisi aslında bir sacayağıydı. Bir tarafta tabletler, bir tarafta papirüs bir tarafta da bugünkü kâğıta en misal materyal olan odun hamurundan üretilme kâğıt vardı. Tabletlerden sonra papirüs geliştirildi ve buna bağlı olarak yaygınlaştı. Mısırlılar’ın papirüsleri, 100-150 metreyi bulan bir şerit halinde olurdu. O zamanlarda kitapçıya gidenler, halı ya da kilim reyonlarını geziyor üzere olurlardı. Mısırlı zenginler, eni epey geniş olan papirüsleri tutmakta zorlandıkları için, iki köleye okunacak metni tutma vazifesi verirler, bir sırığa rulo yapılmış papirüsü çeke çeke okurlardı. Vakitle kölelerin yerini iki direk aldı.
Papirüs, “inek kuyruğuna” benzeyen bir bitki görünümündeydi. Papirüsten ayrıyeten elbise, ayakkabı hatta kayık bile yapılmıştı. Dahası yiyecek ve içecek de olmuştu. Yiyenler, “papirüs kızartması”nın çok lezzetli olduğunu anlatıyordu. Birtakım Firavunlar, papirüs ihracatını durdurunca bu duruma kızan Pergamon’daki Bergama Hükümdarı alımlarına buyruk vererek, “Bana onun üzere bir şey bulun” demişti. Parşömen kâğıdı, ismini aldığı Pergamon kentinde bu türlü bulunmuştu. Hayvan derilerinin inanılmaz derecede inceltilmesiyle elde edilirdi parşömen. O denli ki, ünlü hatip -çok konuşana çaçaron denmesi ondan kinayedir- Cicero, İlyada’nın 24 müziğini bir ceviz kabuğuna sığacak formda parşömene yazabilen ustalardan kelam ediyordu. Kâğıdın bugünküne emsal birinci modelinin ise milattan sonra 105’te Çin’de Ts’ai Lun isminde bir saray vazifelisi tarafından yapıldığı kabul ediliyor. Ts’ai Lun ağaç kabukları, bez kesimleri ve öbür lifli gereçleri özlü ve yumuşak bir hamur haline gelinceye kadar dövüp, elde ettiği hamuru geniş bir tekne içinde suyla karıştırarak birinci mekanik odun hamurunu elde etti. Bu hamur, inceltme süreçlerinin akabinde kâğıda dönüşüyordu.
AVRUPALILAR, MÜSLÜMANLARIN KÂĞIDI GETİRMESİNİ BEKLEDİ
Kâğıt, Çin’den, Orta Asya’ya oradan da İran’a geçti. Abbasi hükümdarı Harun Reşid vaktinde, birinci kâğıt fabrikası Bağdat’ta 754 yılında kuruldu. Batılılar, lakin 400 yıl sonra, Müslümanlar vasıtasıyla kâğıdın varlığından haberdar oldular. Müslüman âlimlerin bulup geliştirdiği kâğıt, İslâm coğrafyasında bol bol kullanılırken, Batılı ise balmumu not defterleriyle, kitaplarla ilim öğrenmeye çalışıyordu. Cep not defteri büyüklüğünde olan balmumu kitaplar, defterler bir kaç levha üst üste olurdu. Okullarda, işyerlerinde revaçtaydı. Lakin çok sıcak havalarda yazının eriyerek kaybolması riski vardı. Ucuz olsun diye domuz içyağından yapılan balmumu defterlerin iğrenç kokuları da başka bir meseleydi.
Kâğıt Avrupa’ya geldiğinde artık seri üretim kitap yazmak da mümkün olmuştu. Keşişler, yöneticilerin, zenginlerin, âlimlerin fikirlerini kitap haline getiriyorlardı. Kâğıt, eski paçavralardan, bilahare ağaç kıymıklarından imal edildi. İşin tekniği; paçavraları ıslatmak, sonra güneşte kurutmak akabinde bir dibekte toz haline gelinceye kadar dövüp tekrar ıslatıp olabildiğince ince bulamaç katmanları oluşturmak ve nihayet bunu da kurutmaktı. Asıl rengi siyah – kahve karışımı olan kâğıdı beyazlatmak için kireç kullanılıyor, ama yakıcı bir unsur olan kireç de kâğıdı dayanaksız hale getiriyordu.
Batılıların Doğu’dan, hassaten de İslam dünyasından aldıkları kâğıt tekniğine, uzun asırlar boyunca bir katkıları olmadı. Yalnızca 1700’lerin başında Fransız bilimci Rene-Antonie Ferchault de Reaumur’un bu hususta çalışmaları olmuştu. Reaumur, ormanda ağaçların ortasında yürürken bir yaban arısı kovanı gördü. Yaban arıları meskenlerinde olmadığından durup kovanı incelemeye başladı. Reaumur, kovanın kâğıttan yapılmış olduğunu farketti. Yakından inceleyince gördü ki, yaban arıları ince kolları yahut çürümüş kütükleri kemirir üzere ağızlarına alıyorlar, burada mide sıvıları ve salyaları ile karıştırıyorlar ve kovanlarını yapmada kullanıyorlardı. Reaumur, arıların sindirim sistemini de inceleyerek, kimyasal kâğıt teknolojisini geliştirdi. Bugünkü selüloz bazlı kâğıt üretimi, Reaumur’un bu çalışmalarına dayanmakta.
GUTENBERG’İN EKSİK DONANIMI, “PARAGRAF”IN BULUNMASINA YOL AÇTI
Joann Gensfleich Gutenberg, matbaayı buldu. Birinci devirler, kalıpların satır başlarında büyük harfler yoktu. Yazıcılar, bunları sonradan eklerlerdi. Bu nedenle içeriye gerçek bir boşluk bırakılırdı. İşte, “paragraf girintisi” bu türlü ortaya çıkmıştı. “Kitap kapağı” ise ekonomik münasebetlerle bulundu. Evvelden, varlıklı parasını verir, kitabı ısmarlar, ortaya birkaç nüsha konulur, müellif da özel başlıklarla ismini yazmaya gerek duymazdı. Müellifin ismi, kitabın başı ya da sonunda yahut metin içerisinde kaynar giderdi. Ama baskı makinesi gelip, sürüm artınca, üstelik ısmarlama değil kitabı yazıp satmak mecburiliği ortaya çıkınca, müellifler matbaacılarla ortaklaşa kitabın reklamını yapma gereksinimi duymuşlardı. Bu nedenle kitaplara büyük harfler ve özel desenlerle kapak yapılmaya başlandı.
